By Don Pagusara
Davao Today

In spotlighting the celebratory pitch and color of the Kadayawan Festival, let us give honor and deference to the unifying common tongue of all Lumads of Mindanao — the Cebuano language as the Island’s lengua franca.   And  so, allow me to use this as medium in this special write-up about the legendary Datu Mangulayon, the greatest of all Lumads in this part of the Philippine Islands.

Karong  adlawa,  ang tibuok  kayutaang  Lumad  sa Davao nag-uylap-uylap duyog sa Indak-Indak  sa kadalanan nga maoy nagpasulabing talan-awon sa Kadayawan — gisaulog karon sa Siyudad sa Davao sa tumang kamabulokon.  Ingon man, nangalimyon ang huyuhoy sa kahumot nga gialibwag sa Pamulak sa kadalanan.  Walay utlanan ang tabyog sa kasadya ug kadasig nga gihuni sa kahanginan samtang gisibya ang tema sa kasaulogan sa mga radyo ug telebisyon:   Makanunayong kaayo hinaot nga himoong malungtaron.

Apan samtang ingon niini ang pagsaulog sa Lumadnong kultura, ang kasamtangang henerasyon sa katawhan sa Davao ug kanait nga mga dapit wala magpaka-hinumdom nga dunay usa ka Lumadnong  bayani nga giila ug gitamod sa tibuok Kalumaran dinhing dapita sulod niadtong panahon nga buhi pa siya may kapin na sa usa ka siglo ang milabay.

Siya si Datu Mangulayon  —  usa ka matuod nga Lumad ug bayani kansang pangalan way-hunong nga gihunghong sa mga balod sa tanang lapyahan sa mga baybayon nga nagpalibot sa Golpo.

Siya ang nagpatay kang Edward C. Bolton, nga maoy nagmando sa tibuok probinsiya sa Dabaw human mipuli  ang mga kolonyalistang Amerikano sa mga Katsila pagkatak-op sa siglo desi-nube (19th century).    Hunyo  6, 1906 maoy  pagkapukan  ni  Gobernador  Bolton  ubos  sa  mga  kamot  ni  Datu Mangulayon.

Apan ang mga Amerikanong kolonyalista mas superyor  sa  armas,  ug busa  napitol  gayod  ang mga pagsukol nga gihimo sa mga Lumad niadtong panahona.   Ug sanglit  ang mga Amerikano  maoy  nagdominar sa atong nasod  sa  misunod  nga halos 50 anyos, dayag na lang nga gipanghimaraot nila si Datu Mangulayon  ug  maoy  giila nilang  bayani sa Mindanao ang napatayng  gobernador.   Maoy  hinungdan nga hangtod karon  sayon kaayo natong litokon ang “Bolton Bridge”,  ang  “Bolton Street”,  ug uban pangpagpasidungog  sa  Amerikano, ug  wala  ka  gayuy  mabati  nga  bisag hagawhaw na lang sa huni sa ngalan ni Datu Mangulayon.

Ingon gayod niini ang kabalighoan (irony) sa kasaysayan.  Ang mananaog maoy ilhon nga bayani, kay sila man maoy nagsulat sa kasaysayan.  Ug siyempre, ipalutaw nilang  kontrabida si Datu Mangulayon.

Apan si Datu Mangulayon naglaban sa interes sa tanang katawhang Lumad sa habagatang Mindanao.  Saksi siya sa mga pagpanglupig ug panaugdaog nga gihimo sa mga Amerikano  – – ang pagpangilog sa mga kayutaang kabilin sa mga Lumad;  ang pagpamugos ug malupigong pagpatrabaho sa mga katawhang Lumad dinha sa mga asyenda  nga  gipanag-iya  sa  mga Amerikano.

Salamat kang propesor  Dr. Macario D. Tiu —  Sa iyang makuti ug halawom nga pangusisa , nakaplagan niya ang mga bukog ug abo sa kasaysayan sa Davao.  Iyang gisum-ok  ang  hilit nga mga suok diin ginalitok pa ug gina-asoy  ang mga tinagoan ug  hinikalimtang mga sugilanon sa katigulangan natong mga Lumad.  Naugkat niya ang  gilubong nga mga kamatuoran .  Ug kini  atong  isaysay dinhi ning  akong kolum sulod  sa duha ka sunod-sunod nga  gula  ning basahong Davao Today.

Nasindolan sa iyang pangusisa ang mga istorya  kabahin sa mga katikaran   sa  dayon  nang  pagka  hitabo  sa  pagpatay kang Edward C. Bolton.

Basahon  ta  kining  gamayng  tipik sa kasulatan sa libro  ni Dr. Macario D. Tiu nga giulohag  Davao 1890-1910: Conquest and Resistance in the Garden of the Gods, [p.130-131]:

When the Americans came to Davao at the end of 1899, they were amazed at   the fertility of the land; and immediately saw bright prospects for plantations. Hundreds of Americans soldiers or former soldiers came and made Davao the most Americanized town in the country, wanting to make it a “white man’s country”, including the entire Moro Province.”

The American settlers acquired vast tracts of land even before any public land law  could be enacted.  Native accounts indicate fraud, unfair exchange, threats or forcible relocation as the means by which the Americans obtained their land.

Sa laing parti sa libro [p.93]. . .

It is not coincidental that rumors of plots against the American planters began   to circulate in early 1906.  It is most likely that native unrest was already percolating by late 1905.

Sa panid 97 sa mao gihapong libro. . .

The first major defiant act involved a Manobo from Malita in November 1905.

The son of Datu Sulutan was charged with murder of another native and a warrant for his arrest was issued by Governor Bolton.. [W]hen Lt. Furlong of the Philippine Constabulary (PC) and a squad of soldiers went to Datu Sulutan’s Village, they were met on the beach by 10 Manobo warriors armed with their traditional spears and kampilans.

Ug sa panid 99, segun sa report  sa usa  ka W.S. Scott  sa Agusto 1, 1906. . .

On April 25,  Captain Williams, with a detachment of constabulary, undertook to arrest a Bilaan in the mountains near the Cotabato line.  The outlaw party consisted of two men, five women, and two children.  Immdiately upon learning the purpose of the constabulary, they ferociously attacked, and a hand-to-hand struggle ensued, the women and men fighting like demons.  Two men and two women were killed.

These instances of defiance were signs of a brewing uprising that was taking shape in the Gulf area.

Ug  sa Hunyo 6, 1906. . .si  Governor Edward C. Bolton napatay kauban ang usa  ka asyenderong  Amerikano  nga si Benjamin Christian.   Si Datu Mangulayon  ang miangkon  sa  pagpatay  sa  duruha.

Dihadiha  dayon, gilunsad sa mga Amerikano ang usa ka huwes de kutsilyo batok sa mga Lumad sa Davao del Sur , ubay  sa  paggukod  kang  Datu Mangulayon.   Apan pakyas sila sa pagdakop  sa  Datu.   Ug matod pa , “the huwes de kutsilyo would only cease when Mangulayon was reported killed on 3 August 1906”. 

Sa panid 237,  ikatagbo ta kining mosunod nga mga linya. . .

[W]hen the Americans conducted the huwes de kutsilyo,they did not care whether it was human or pig they killed. Whatever they saw, they killed.

When they declared an area under  huwes de kutsilyo. they would leave with no living thing behind, whether old or young, women or children.  All those who    were not able to flee were killed.

Around here, in the uplands of Santa Maria, they massacred (the natives). They did not spare anyone.  Whether you were Kaulo, Blaan, Manobo, cat or dog.   As long as they saw you, because that was their revenge for the death of Bolton. 

Apan  tinuod  bang  napatay  si  Mangulayon  segun  sa  giluwatang  opisyal nga pahayag sa mga otoridad nga Amerikano?     Sa Chapter 3 sa libro ni Dr. Tiu  [p.85-128] atong  masubay  ang  mga tunob nga malagmit maoy giagian ni Datu Mangulayon sa iyang  pag-ipsot  sa  likod sa mga  paninguha  sa  mga Amerikano  nga  madakop  ug  mapatay siya.   Ug kini akong ipadangat sa  sunod  nga isyu  ning  basahon.

Isip pasiuna nga  pamahayag  nga modan-ag  sa  hiktin  nga  dalan-dalan  nga atong  subayon  pagtultol  sa gidangatan  kang Datu Mangylayon  sukad    niadtong  makasaysayanong  higayon  nga iyang  gihunusan  sa  kinabuhi  ang Amerikanong gobernador  sa  Davao,  mao kini ang  masulti ni Dr. Macario D. Tiu:

 “. . .Mangulayon  was a hero, he was the greatest native of Davao.  And so while he was still alive, and returned to Malalag area once in a while, everyone, friend or foe, kept silent.  He must have awed those he chose to show himself to, being the only native who had killed the most powerful American enemy.

[To  be  continued]

Don J. Pagusara is a ative of Mindanao, a multi-awarded author and a Palanca-awardee.

, , , , , , , ,
comments powered by Disqus