BOOK REVIEW: Birang – A children’s book on Lumad heroes

Reconstructing a Bagobo’s name:

Birang ug uban pang sugilanon sa mga Bayaning Lumad sa Mindanao
Davao Today

Security issues marred the otherwise benign Kadayawan festival in Davao. Yet, somewhere in the history—both recent and ancient–of Lumads, the lives and angst of heroes and heroines mirror the valor, violence, threat and vulnerabilities not really foreign to modern Dabawenyos or Filipinos. The book Birang, an illustrated children’s book published this year by the nongovernmental KALUMARAN with assistance from the European Union, attest to that.

Birang ug uban pang sugilanon sa mga Bayaning Lumad sa Mindanao assumes the dual function of a school children’s book and a pastime for adult readers interested in humble beginnings, native birth, rituals and assaults. The color and realism of indigenous culture is interspersed in the universal concepts of freedom, valor, independence and patriotism—themes that are lost in the commercial pageantry and crass spectacle of Philippine indigenous festivals.

Six lives of Lumad heroes and heroines in Mindanao featured in Birang are neither the memoir of forgotten past nor a relic of the old pantheon.  The 72-page glossy volume distills both the hardcore and gentle facets of the leader Sultan Kudarat in Maguindanao province during the Spanish times, Datu Mangulayon of the TagaKaolo tribe against American colonization, Kitari Capion against a large-scale mining firm, Bai Bibyaon Ligkayan Bigkay, lone woman Manobo leader, Datu Tomas Ito of the Bagobo tribe against the Mt. Apo geothermal and Datu Guibang against a logging firm encroacher.

Written in simple Bisaya and Tagalog, the articles fascinate and bombard the senses—if only because it seeks to puncture the stereotyped monotony of Lumad annals. The book is an imagination at its finest in realism. The blood and the gory is never as alive and magical in this rich tapestry of the classic David vs. Goliath spiel—an unlikely feast for every discerning grade five student.

A chapter of the same title is cut by Davao Today in celebration of Kadayawan festival.

Excerpts:

Birang
Ang Bantugang Tigpanalipod sa Apo Sandawa

Mihangad si Tomas Ito sa bag-ong subang nga bulan. Atol kadto sa gabii dihang nagsaka mi sa Mt. Apo aron ipahigayon ang paghinumdum sa D’yandi. Sa akong huna-huna, kabahin siguro kini sa preparasyon alang sa D’yandi.

Wala ko kaagwanta. Ako siyang gipangutana. “Datu, nganong naghangad ka sa bulan?”

“Kana, kana ang akong pangalan,” dala tudlo sa bulan.

“Di ba Tomas Ito ang imong pangalan?”

“Taas nga sugilanon kining akong pangalan.”

Mihangad si Impit sa kalangitan ug naaninaw ang gamay’ng kahayag sa bulan, samtang tataw ang pahiyom ni Daniyan, ang bag-ong inahan, human gihimugso ang unang anak.

“Nganlan nato siya og Birang—bag-ong subang nga bulan. Hinaut nga paglaum ang iyang dad-on taliwala sa masinati nga kangitngit sa atong katawhan,” gideklara ni Impit. Birang ang tawag sa mga Bagobo sa bag-ong subang nga bulan. Si Daniyan ug Impit ang ginikanan sa mas nailhan nga Datu Tomas Ito. Gikan sila sa tribung Bagobo.

Tuig kadto nga 1925. Panahon sa paspas nga pagpalapad sa plantasyon sa mga Amerikano dinhi sa Mindanao. Ug ang tribung Bagobo sa ilang daang katilingban. Kini nga kahimtang ang namat-an og buot ni Birang.

“Nagpalapad na usab sa ilang mga plantasyon ang mga Amerikano didto sa patag,” mao ang nadungog ni Birang usa ka adlaw gikan sa iyang U’ma.

“Daghan na usab ang nawad-an og pinuy-anan sa atong mga kabanay.”

Pagkaugma, giuban si Birang sa iyang U’ma aron mangayam. Ug gitudlo niini ang kapatagan nga hawan na.

Kaniadto, dinha pa kita namuyo. Bata pa mi, kanang kapatagan nga duol sa dagat mao ang among dulaanan,” saysay sa iyang U’ma.

“Karon, plantasyon na kini sa abaka ug goma. Ug ang sakit, dili na kita libreng mosuroy dinhang dapita.”

Sa iyang kalinghod, gibati ni Birang ang kabalaka bahin sa ilang pamuyo ug kaugmaon. Ang Bukid Apo ang iyang kanunay sumbungan sa iyang kabalaka.

“Dili ko gusto nga mahimong plantasyon ang among kalasangan. Ang kalasangan ang tinubdan sa among pagkaon sama sa baboy ihalas, binaw ug dugos sa putyukan. Ang kalasangan ang tinubdan sa among tambal. Dinhi usab ang lugar alang sa mga ritwal.”

“Ako si Birang!”

“Ikaw si Thomas,” bunyag sa iyang maestro sa dihang nagtungha na kini.

Wala ganahi si Datu sa bag-o niyang pangalan. Para kaniya wala kini kahulogan. Ulahi na niyang nasabtan nga ang ngalan niyang Tomas gikan diay sa Thomasites. Ang ngalan sa barko nga gisakyan sa mga Amerikano nga midagsa sa Pilipinas aron manakop pinaagi sa edukasyong kolonyal.

Miagi ang mga panahon. Miulbo ang Ikaduhang Gubat Pangkalibutan. Ang tribu nga Bagobo nakasinati og pagbakwit tungod sa kamangtas sa bag-ong mananakop. Matag dunay moabot nga sundalong Hapon sa ilang mga komunidad, magkatibulagsa sila.

Nakita ni Birang ang mga pagbayoneta sa mga Hapon ngadto sa misukol nga katawhan. Ang bag-ong mananakop, sama sa nauna, nagpalapad usab sa iyang mga plantasyon.

“Napugos kami nga magkambyo og pangalan. Maong ITO ang nahimo namong apilyido kay kini ang kasagarang apilyido sa mga Hapon. Apan ang dako namong pasalamat, tungod sa Bukid Apo ug ang kalasangan niini. Nagsilbi namo kining taguanan samtang padayon ang gubat.”

Human sa gubat, napundar balik ang komunidad sa mga Bagobo. Apan nasibog na sila sa tiilan sa Apo. Nagpadayon sa pagtungha si Birang. Niining panahona naa na  siya sa third year high school.

Kadungan sa paghamtong sa iyang edad, natibuok usab sa iyang kaugalingon nga dili niya talikdan ang iyang tribu. Ug nga di na siya motugot pa nga mailog ang ilang dangpanang bukid nga mao ang Apo.

Apan natugaw na usab ang pamuyo sa katawhang Bagobo. Panahon sa Balaod Militar ang ilang pinuy-anan ang kanunay ginadudahan nga taguanan sa mga NPA. Wala sila naluwas sa bangis nga mga sundalo sa Rehimeng Marcos. Anaa gihapon ang hulga sa paglapad sa mga plantasyon. Ug niining panahona, kanunay nang makita si Datu sa mga lihok protesta batok sa diktadurya.

“Kadto nga panahon hugot ko nga naresolba nga akong puy-an ang kahusto sa pagbarog sa katawhang Lumad: ang pagpanalipod sa Bukid Apo. Ang pagpanalipod sa tribu. Kay kon masibog pa kami, asa na mi paingon? Di man pwede mag-uma sa baba sa bulkan.”

Gitukod nila Datu ang Senabadan ka Bagobo Mekatanud (Panaghugpong sa mga Nahigmatang Bagobo) sa palibot sa Bukid Apo gikan North Cotabato hantud sa mga bukid sa Dakbayan sa Dabaw.

“Atong panalipdan ang yutang kabilin!” Gipanawagan ni Birang sa iyang katawhan.

“Ang Bukid Apo mao ang Apo Sandawa—sagrado kini nga kinaiyahan. Ang pinuy-anan sa atong katigulangan. Dili nato kini ihural ngadto sa bag-ong dagway sa pagpanakop!”

Napalagpot ang diktador. Apan wala namugnaw si Datu sa pag-asdang sa interes sa ilang tribu. Ang iyang kasinatian panahon sa diktadurang Marcos, nagpalig-on sa iyang resolba nga ang ilang kahimtang dili himulag sa kahimtang sa uban pang katawhan. Sayod pud siya nga ang bag-ong kahimtang wala nagpasabot nga wala nay hulga sa ilang pagpuyo ug panginabuhian.

“Hangtud anaa pa ang busaw sa atong katilingban, dili kami muhunong. Hantud buhi pa ang bakunawa nga kanunay moilog sa kahayag sa among kayutaan, dili kami muhunong pagbaid sa among mga bangkaw ug sundang ug magtyabaw sa tumang panghimaraot.”

Ug wala nasayop si Datu sa iyang pangagpas.

Nagsugod ang pagbuslot sa mga kayutaan sa Bukid Apo. Gitukod ang Mount Apo Geothermal Plant sa Philippine National Oil Company (PNOC). Gihiloan sa Geothermal Plant ang Bukid Apo pinaagi sa paglabay niini og Arsenic sa mga kasapaan ug katubigan.

Mibalik sa kadalanan ang katawhan aron pagbatok sa bag-ong porma sa mangingilog sa Bukid Apo.

Libuan ka mga Bagobo ug uban pang Lumad ang mimartsa sa kadalanan sa Kidapawan, Makilala, Digos, ug Dabaw aron batokan ang PNOC. Marsta kini nga mipungkay sa usa ka D’yandi sa Bukid Apo. D’yandi nga paghinumdom sa Kasabutang Pangkalinaw nga gilagdaan sa katawhang Bagobo ug kaigsoonang Moro aron maghiusa batok sa mga mananakop.

Taliwala sa pangidaron ni Datu, padayon siyang nagpakaylap sa ilang pakigbisog ug kawsa sa nagkadaiyang grupo dinha sa akademya, kasimbahanan, mga organisasyon, lakip na sa ubang nsud nga susama kanila dunay mga pakigbisog.

Nahimo siyang usa sa mga delegado sa International Earth Summit sa Rio de Janeiro, Brazil kaniadtong 1992.

“Ang pulong sa Ginoo alang sa mga Kristyano gikudlit sa Bibliya; apan ang pulong ni Layon Matulos Nito gikudlit sa huna-huna ug kasing-kasing sa Bagobo,” pamulong ni Birang panahon sa mga misa diin giimbita siya aron maghatag og homiliya.

Nagkita mi pagbalik ni Datu sa usa ka asembliya sa katawhang Lumad sa tibuok Mindanao diin usa siya sa haligi sa Kusog sa Katawhang Lumad sa Mindanao (KALUMARAN).

“Datu Birang!” Ang akong sampit sa iya. Mipahiyom si Datu.

Sa pagkakaron, matag subang sa bulan akong mahinumduman ang kinabuhi ni Datu. Kanunay kining gahatag og dan-ag aron sakto natong masubay ang dalan sa pakigbisog.

Kaniadtong 2010, giila ang pagkamabayanihon ni Datu Birang pinaagi sa paghatag kaniya sa pahinungod nga Gawad Bayani ng Kalikasan. (end)