By Don Pagusara
Davao Today
In spotlighting the celebratory pitch and color of the Kadayawan Festival, let us give honor and deference to the unifying common tongue of all Lumads of Mindanao — the Cebuano language as the Island’s lengua franca. And so, allow me to use this as medium in this special write-up about the legendary Datu Mangulayon, the greatest of all Lumads in this part of the Philippine Islands.
Karong adlawa, ang tibuok kayutaang Lumad sa Davao nag-uylap-uylap duyog sa Indak-Indak sa kadalanan nga maoy nagpasulabing talan-awon sa Kadayawan — gisaulog karon sa Siyudad sa Davao sa tumang kamabulokon. Ingon man, nangalimyon ang huyuhoy sa kahumot nga gialibwag sa Pamulak sa kadalanan. Walay utlanan ang tabyog sa kasadya ug kadasig nga gihuni sa kahanginan samtang gisibya ang tema sa kasaulogan sa mga radyo ug telebisyon: Makanunayong kaayo hinaot nga himoong malungtaron.
Apan samtang ingon niini ang pagsaulog sa Lumadnong kultura, ang kasamtangang henerasyon sa katawhan sa Davao ug kanait nga mga dapit wala magpaka-hinumdom nga dunay usa ka Lumadnong bayani nga giila ug gitamod sa tibuok Kalumaran dinhing dapita sulod niadtong panahon nga buhi pa siya may kapin na sa usa ka siglo ang milabay.
Siya si Datu Mangulayon — usa ka matuod nga Lumad ug bayani kansang pangalan way-hunong nga gihunghong sa mga balod sa tanang lapyahan sa mga baybayon nga nagpalibot sa Golpo.
Siya ang nagpatay kang Edward C. Bolton, nga maoy nagmando sa tibuok probinsiya sa Dabaw human mipuli ang mga kolonyalistang Amerikano sa mga Katsila pagkatak-op sa siglo desi-nube (19th century). Hunyo 6, 1906 maoy pagkapukan ni Gobernador Bolton ubos sa mga kamot ni Datu Mangulayon.
Apan ang mga Amerikanong kolonyalista mas superyor sa armas, ug busa napitol gayod ang mga pagsukol nga gihimo sa mga Lumad niadtong panahona. Ug sanglit ang mga Amerikano maoy nagdominar sa atong nasod sa misunod nga halos 50 anyos, dayag na lang nga gipanghimaraot nila si Datu Mangulayon ug maoy giila nilang bayani sa Mindanao ang napatayng gobernador. Maoy hinungdan nga hangtod karon sayon kaayo natong litokon ang “Bolton Bridge”, ang “Bolton Street”, ug uban pangpagpasidungog sa Amerikano, ug wala ka gayuy mabati nga bisag hagawhaw na lang sa huni sa ngalan ni Datu Mangulayon.
Ingon gayod niini ang kabalighoan (irony) sa kasaysayan. Ang mananaog maoy ilhon nga bayani, kay sila man maoy nagsulat sa kasaysayan. Ug siyempre, ipalutaw nilang kontrabida si Datu Mangulayon.
Apan si Datu Mangulayon naglaban sa interes sa tanang katawhang Lumad sa habagatang Mindanao. Saksi siya sa mga pagpanglupig ug panaugdaog nga gihimo sa mga Amerikano – – ang pagpangilog sa mga kayutaang kabilin sa mga Lumad; ang pagpamugos ug malupigong pagpatrabaho sa mga katawhang Lumad dinha sa mga asyenda nga gipanag-iya sa mga Amerikano.
Salamat kang propesor Dr. Macario D. Tiu — Sa iyang makuti ug halawom nga pangusisa , nakaplagan niya ang mga bukog ug abo sa kasaysayan sa Davao. Iyang gisum-ok ang hilit nga mga suok diin ginalitok pa ug gina-asoy ang mga tinagoan ug hinikalimtang mga sugilanon sa katigulangan natong mga Lumad. Naugkat niya ang gilubong nga mga kamatuoran . Ug kini atong isaysay dinhi ning akong kolum sulod sa duha ka sunod-sunod nga gula ning basahong Davao Today.
Nasindolan sa iyang pangusisa ang mga istorya kabahin sa mga katikaran sa dayon nang pagka hitabo sa pagpatay kang Edward C. Bolton.
Basahon ta kining gamayng tipik sa kasulatan sa libro ni Dr. Macario D. Tiu nga giulohag Davao 1890-1910: Conquest and Resistance in the Garden of the Gods, [p.130-131]:
When the Americans came to Davao at the end of 1899, they were amazed at the fertility of the land; and immediately saw bright prospects for plantations. Hundreds of Americans soldiers or former soldiers came and made Davao the most Americanized town in the country, wanting to make it a “white man’s country”, including the entire Moro Province.”
The American settlers acquired vast tracts of land even before any public land law could be enacted. Native accounts indicate fraud, unfair exchange, threats or forcible relocation as the means by which the Americans obtained their land.
Sa laing parti sa libro [p.93]. . .
It is not coincidental that rumors of plots against the American planters began to circulate in early 1906. It is most likely that native unrest was already percolating by late 1905.
Sa panid 97 sa mao gihapong libro. . .
The first major defiant act involved a Manobo from Malita in November 1905.
The son of Datu Sulutan was charged with murder of another native and a warrant for his arrest was issued by Governor Bolton.. [W]hen Lt. Furlong of the Philippine Constabulary (PC) and a squad of soldiers went to Datu Sulutan’s Village, they were met on the beach by 10 Manobo warriors armed with their traditional spears and kampilans.
Ug sa panid 99, segun sa report sa usa ka W.S. Scott sa Agusto 1, 1906. . .
On April 25, Captain Williams, with a detachment of constabulary, undertook to arrest a Bilaan in the mountains near the Cotabato line. The outlaw party consisted of two men, five women, and two children. Immdiately upon learning the purpose of the constabulary, they ferociously attacked, and a hand-to-hand struggle ensued, the women and men fighting like demons. Two men and two women were killed.
These instances of defiance were signs of a brewing uprising that was taking shape in the Gulf area.
Ug sa Hunyo 6, 1906. . .si Governor Edward C. Bolton napatay kauban ang usa ka asyenderong Amerikano nga si Benjamin Christian. Si Datu Mangulayon ang miangkon sa pagpatay sa duruha.
Dihadiha dayon, gilunsad sa mga Amerikano ang usa ka huwes de kutsilyo batok sa mga Lumad sa Davao del Sur , ubay sa paggukod kang Datu Mangulayon. Apan pakyas sila sa pagdakop sa Datu. Ug matod pa , “the huwes de kutsilyo would only cease when Mangulayon was reported killed on 3 August 1906”.
Sa panid 237, ikatagbo ta kining mosunod nga mga linya. . .
[W]hen the Americans conducted the huwes de kutsilyo,they did not care whether it was human or pig they killed. Whatever they saw, they killed.
When they declared an area under huwes de kutsilyo. they would leave with no living thing behind, whether old or young, women or children. All those who were not able to flee were killed.
Around here, in the uplands of Santa Maria, they massacred (the natives). They did not spare anyone. Whether you were Kaulo, Blaan, Manobo, cat or dog. As long as they saw you, because that was their revenge for the death of Bolton.
Apan tinuod bang napatay si Mangulayon segun sa giluwatang opisyal nga pahayag sa mga otoridad nga Amerikano? Sa Chapter 3 sa libro ni Dr. Tiu [p.85-128] atong masubay ang mga tunob nga malagmit maoy giagian ni Datu Mangulayon sa iyang pag-ipsot sa likod sa mga paninguha sa mga Amerikano nga madakop ug mapatay siya. Ug kini akong ipadangat sa sunod nga isyu ning basahon.
Isip pasiuna nga pamahayag nga modan-ag sa hiktin nga dalan-dalan nga atong subayon pagtultol sa gidangatan kang Datu Mangylayon sukad niadtong makasaysayanong higayon nga iyang gihunusan sa kinabuhi ang Amerikanong gobernador sa Davao, mao kini ang masulti ni Dr. Macario D. Tiu:
“. . .Mangulayon was a hero, he was the greatest native of Davao. And so while he was still alive, and returned to Malalag area once in a while, everyone, friend or foe, kept silent. He must have awed those he chose to show himself to, being the only native who had killed the most powerful American enemy.
[To be continued]
Don J. Pagusara is a ative of Mindanao, a multi-awarded author and a Palanca-awardee.
don pagusara, duterte, in the garden of the gods, kadayawan, kadayawan 2013, kadayawan davao city, mac tiu, mindanao bombings, mindanao history
