[PRINTS & TRACES] Where Did Mangulayon Go?

By Don Pagusara
Davao Today

Human mapatay ni Datu Mangulayon si Gov. Bolton didto sa Lacaron, Malalag, Davao del Sur, iyang gimangnoan ang tanang nakasaksi ug nakahibalo sa makasaysayanong hitabo nga siya lang ug way laing pasanginlan ug idalahig sa pagpatay kang Bolton  ug sa kauban niining si Benjamin Christian.

Dr. Macario Tiu in his book says, One interesting point to note is that the Mangulayon brothers did not want other people to be implicated, a theme that echoes  throughout Mangulayon’s struggle against the Americans.  In fact, Mangulayon also wanted to spare Kalibay (his brother) from the wrath of the Americans by claiming all responsibility for the death of Bolton and Kalis (Christian).

Ug sa laing panid mabasa kining mao gihapong pahayag:  To protect his followers, Mangulayon told them to tell the world that he was to blame, and so today, this covenant of secrecy make some people in the area insist that Mangulayon was alone when he killed Bolton.

Kining maong pag-angkon ni Datu Mangulayon maoy usa ka buhat nga nagpaila sa iyang kaisog ug kahamili.  Usa siya ka matuod nga halangdon.   Ug mao usab kini ang nagpa-hugot sa hukom ug kabubut-on sa mga Amerikano nga dakpon gayod o patyon si Datu Mangulayon.

Aron mapaniguro ang maong tinguha sa mga Amerikano gilunsad nila ang makalilisang nga huwes de kutsilyo.  Wala kini kalainan sa gihimo nila didto sa Samar sa mas una pang mga tuig sa ilang pagsakop sa Pilipinas diin, sumala pa,  ang Samar  nahimong ”howling wilderness” (o nagatiyabawng kamingawan).

Nagtuo ang mga Amerikano nga sa maong paagi masikop gayod nila si Mangulayon.  Kundili man kini malakip sa maalaot gumikan sa way pihig-pihig nga  huwes de kutsilyo,  malagmit ang iyang mga kadugo mismo maoy motug-an kun hain siya magtago o dili ba hinoon maoy mo-unay sa pagpatay kang Mangulayon aron maundang ang mangilnig uyamot nga huwes de kutsilyo.

Apan sukwahi sa ilang gilaoman, wala gayod nila masikop ni mapatay si Mangulayon.

Abtik pa sa manatad ang atong bida ug bayani!  Gawas sa lawasnong kaigmat ug kalagsik, dili mabintahaan ang kalantip sa iyang alimpatakan.  Unsa diay iyang gihimo human niya mapatay si Bolton?

Sumala pa, mitungas  si Mangulayon uban sa iyang mga ginsakpan ngadto sa bukiran sa Malita diin gipahigayon niya ang pagkuta.  Dunay duha ka alamat nahimugso sukad dinhi niining bahina sa kinabuhi ni Mangulayon.  Ang una mao nga sa nahitabong panagsangka tali sa puwersa ni Mangulayon ug sa mga Amerikanong sundalo ang Datu napatay.  Ang ikaduhang alamat mao nga ang patayng lawas nga napalgan sa mga sundalong Amerikano dili gayod si Mangulayon kundili ang iyang bata-bata, ug nga si Mangulayon dakong buhi ug miipsot.   Kun diin siya paingon sa iyang pag-ipsot maoy usa ka misteryo.

Sa pangusisa ni Dr.Tiu, giasoy sa usa ka ‘informante” kining mosunod:

 “No, he didn’t die.  Why would he die?  The one who died was his bata-bata. Mangulayon didn’t die.

“[H]e talked to his bata-bata.  ‘These are my weapons, I will give these weapons to you, these are yours.  Then if they (the soldiers) die, these weapons are yours.’  So, he gave all his weapons.  Now, Mangulayon had an underground (passage); he had a way to the other side.

“There on the other side going to Cotabato.  That is why the Americans kept attacking, they continued to shoot and when they were already near, he told his bata-bata to keep fighting as he was going to get more men.”

Lain pang informante naghatag ning mosunod nga kasayuran:

In their belief he died, but others believe it was not Mangulayon, because the teeth of Mangulayon were sharpened, and his hair was curly.  (The one who died) had long hair.  So the soldiers were made to believe it was Mangulayon, because they couldn’t catch Mangulayon.

Ug mipakanaog sa iyang manggialamong pangagpas si Dr. Tiu ning mosunod nga pamahayag:

But the most convincing “he didn’t die” account comes from Datu Macario Bantilan of Matan-ao.  He recounted an intertribal war involving Mangulayon that reportedly happened after Mangulayon’s supposed death.  [The] version says that several months after the so-called death of Mangulayon, the Leleng Kalagans under Datu Madanga asked for Mangulayon’s assistance because they were being harassed by Datu Manawpanaw and Datu Mantianak who were Blaans living across Mainit, Malabang, Hagonoy. 

Datu Bantilan agrees that the fight was between the Blaans and Kalagans, and that it happened after Mangulayon’s supposed death.  In fact, he has a specific year: 1910.

Sayon ra kaayong sabton ngano nga gawasnon kaayo si Mangulayon nga mag-adto-adto bisan diin nga unta  siya man ang most wanted man sa Davao niadtong panahona.   Ang mga Amerikano nagtuo nga ang bata-bata nga nagkupot sa armas ni Mangulayon mao si Mangulayon mismo.  Ug gawas pa, ang mas hinungdanong katikaran mao nga “linaw” na ang Davao, ug walay mangahas pagtudlo kang Mangulayon kay ang tanan nahadlok nga ilunsad pag-usab ang  huwes de kutsilyo batok sa mga tribu, kun mahibaw-an nila nga si Mangulayon buhi pa.   Tanang mga pangulong Lumad o mga Datu — ma higala man o ma kaaway — nagkakonsabo nga mosagop gayod sa “lagda sa pagpakahilom” (code of silence).

Kalabot niini, gisugid sa libro ni Dr. Tiu nga ang pangulo sa mga Kalagan sa Waan nga si Datu Ismael Mohammad, nagsaysay og maalamon kaayong istorya mahitungod kang Mangulayon ug sa panghitabo human sa kamatayon ni Bolton.  Ug kini usa ka bililhong tipik sa sugilanon nga nagpamatuod sa giingong “lagda sa pagpakahilom”.  Matod pa sa Datu nga gi-iningles ni Dr. Tiu. . .

The Americans launched a huwes de kutsilyo.  From Digos  down to the south, all they saw, they killed, whether man or animal.  All that they met, they killed, whether you were guilty or not (naa kay sala o walay sala). They (the old folks of Davao) complained to the American authorities, “Why are you killing all the people there?  You only need one man?”    And the Americans said,  “Unless we get Mangulayon, we will continue the operations.”

And they said,  “Okay, we will kill him for you.”   And when he was killed, the  huwes de kutsilyo stopped.  Peace returned in Davao.

Sa kaugalingong mga pulong ni Dr. Macario Tiu, gituldokan na gyud niya ang kamatuoran sa ikaduhang alamat — nga si Mangulayon wala mapatay sa mga sundalong Amerikano —

This particular story strengthened my belief that Mangulayon’s death was staged, and the Kalagans were involved, and all the natives played along with it.

After they “killed” Mangulayon, they had to protect and hide him.  In so doing, they were also protecting themselves lest the Americans renewed their ethnocidal campaign.  And where was the best place to hide  him except in Lupon, under the protection of the powerful Datu Tomaros!  This is where he vanished without a trace!

[Mahinumdoman nga si Datu Tomaros, Datu Compao ug si Datu Mangulayon daan nang naglaraw nga palayason ang mga Amerikano sa Davao tungod sa mga pang-abuso niini batok sa mga Lumad, sama sa: pagpangilog sa mga yutang kabilin sa mga Lumad,   pagpamugos sa pagpatrabaho sa mga Lumad sa mga asyenda sa mga Amerikano ug uban pang malupigong mga binuhatan batok sa mga tribuhanong katawhan.]

Ug mao kini ang lig-ong hinungdan ngano nga gipalutaw ang istorya nga si Mangulayon patay na.  Apan sa mga tinago-tagong kolokabildo tali sa mga tribuhanong molupyo sa mga panimalay sa tibuok kayutaang Lumad sa Davao ug kanait nga mga lugar,  si Mangulayon buhi.

Samtang ang Amerikanhong panggamhanan mao pa ang naghari sa Davao niadtong panahona, makatarunganon lang nga tagoan  sa katawhan si Datu Mangulayon ug iluom ang iyang mga kabayanihan nga gi-ampingan sa mga handumanang dokumento dinha sa kasingkasing ug isipan sa katawhan.

Karon, samtang gisaulog nato ang kasaysayan ug kultura sa mga Lumad sa Mindanao,  panahon na nga gawasnong isangyaw ang sugilanong nagsugid nga si Datu Mangulayon wala mapatay.  Kay sa pagkatinuod, isip bayani sa Davao, si Mangulayon motunhay ug mabuhi nga walay kamatayon.