Damgong kalinaw nga gitalikdan
Gisapang ang ilang nag-ambahang tingog ngadto sa langit.
Ang mga bagang dag-om ilang gitambayayongan pagdughit.
Buot nilang buslotan sa nagdilaab nilang gawasnong tinguha
Ang salimbong sa dan-ag sa Hustisya’g Kalinawng himaya.
Nagbanos-banos ang lainlaing matang sa kahayopan
Pagduslit sa ilang nagbagang mga awit nga gisugnoran
Sa naghingaping pagmahay ug kahiubos sa gidangatan
Sa ilang gilaomang mga kausaban sa ilang kahimtang.
Layo kaayo sa ilang gidahom ang hinanaling pagtalikod
Ni Haribon sa iyang mga saad ug gisangyaw: nga itukod
Ang usa ka makiangayong kalambigitan sa kahayopan
Diin walay mag-akop-akop sa mga gasa sa Kinaiyahan.
Kining ilang mga pagmahay bantok kaayog basihan
Dinha sa kongkretong mga panghitabo sa kasamtangan.
Lig-on kaayo ang mga basihan ug dili gayod ikaglimod
Sa mga iro ug halas sa Tres Sawahes nga tag-as og simod.
Si Siloy nga nakasinatig hulga nga ibalhog sa halwa
Gumikan sa iyang pagsigeg taghoyg gawasnong gugma
Maoy unang mipasiak sa iyang sungo aron sa pagpiyak
Og usa ka matalinghagaong kanta nga binalitaw:
“Unsa kining halasnong balaod ni Haribon gipahamtang!
Di lang kami putlag dila kundili hasta sungo pul-ongan!
Unsa na man lay agosan sa among pagbating gawasnon—
Balaanong mensahe sa mga bathala sa tanang panahon?
“Unsaon na man lang ang damgong dugay nang gilumlom
Sa kasinatian sa pakigbuntog batok sa halasnong gahom?
Dili na diay namo itaghoy ang balitawnong pangandoy
Sa nanglabayng henerasyon sa kalanggamang Siloy? Kaluoy!”
Wa magdugay-dugayg segunda si Punay kang Siloy:
“Tinuod! Tinuod ang gipasutoy sa kang Siloy nga taghoy!
Asa ka makasinatig ingon ining kahimtang madaugdaogon—
Pinitik sa kasingkasing nga giluom na, buot pang kutloon…?!”
Nagduyog ang mga Kanaway, Talabong ug Tingkarol
Pagbahis-bahis sa mga hilit ug dalandalan sa kahanginan!
Gipasunding ilang daghang panon sa usa ka puwersa
Ug sa tagming nga siyaok nag-ambahan sa pagkanta—
“Ang langgam! Kahayopan! Karon naga-ambahan!
Ang langgam! Kahayopan! Karon naga-ambahan!”
Ang mga Buntog ug mga Manok-ihalas ug ubang mugbo-
Og-lupad nga mga langgam mipahaguros sa ilang pako!
Mga himungaan nagputak-putak, mga sunoy nanuktugaok,
Samtang ang mga buntog gipa-aguk-ok ang ilang tilaok!
Gibutyag ni Manatad mga panghasi sa mga iro’g halas
Nga sa han-ay sa mga gagmayng langgam nanampalas.
Gisulayag tuka mga tamsi’g mayang nagtapok sa silong
Nga tugkaran sa dagkong kahoyng lawaan ug apitong.
Apan sa hiniusang lihok ug piyak sa panon sa Manatad
Nga tulin pa sa hanging timog nga mipatalipsay sa lapad
Nga haw-ang tunga-tunga sa mga sanga’g tugkarang yuta,
Nanglayas mga halas ug mga iro nga nagkadagma-dagma
Bisan ang mga Pungak, Banog, Uwak ug ubang dagko’g
Mga pakong hayop nga tin-awng dumadapig ni Haribon
Wala maka-alama ning talagsaong protestang kahiusahan
Sa halos tibuok molupyong kalanggaman sa Mindasilang.
. . .
Ug isip bililhong bunga ning halandomong adlaw
Daghang mga artistikong mugna ang mingtumaw
Sama ning mga witik sa sungo’g dila nga gigaray—
Mga matalinghagaong diwa ug pagbating giganay:
Awit ni Alimukon: (tono: ‘Guavas are Ripe’)
Hinog na ba ang mga bayabas?
Pangutana sa mga tamsi’g maya.
Hinog na ba ang mga mangga?
Pangutana sa mga salampati.
Hinog na ang tanan nga mga bayabas
Hinog na ang tanang mga lanzones
Hinog na ang tanan nga mga duryan
Hinog na ang tanang bungang-kahoy
Apan di ninyo matilawan
Dili ninyo malasahan
Gidagit na ang tanan
Sa uwak ug banog
Uwak ug banog nga langyaw
Awit ni Siloy: (tono: Si Filemon, si Filemon)
Si Bakunawa, si Bakunawa
Namasol sa kabungturan
Nakakuha, nakakuha
Tone-tonelada nga bulawan
Ginadala, ginadala
Didto sa layong Kasadpan
Alaot nga Mindasilang
Alaot nga Mndasilang
Gikawatan sa atubangan
Awit ni Punay: (tono: Sitsirtsit Alibangbang)
Sitsiritsit alibangbang
Mga oro ug mga bulawan
Kinsa ra may nabulahan
Mga langyaw’g adunahan
Ayayayayay ayayayayay
Ayayayayay ayayay
Kaluoy sa Lumad nga langgam
Makililimos sa sariling lasang
Duhawit ni Siloy ug Punay
Siloy: Dandansoy, Mindasilang kaluoy
Gitugyan ni Haribon
Sa langyawg dakog lamon
Punay: Dandansoy, Pantaron kaluoy
Mga bahanding Lumadnon
Sa langyaw gipalamon
Duhawit: Haribon, Haribon
Asa ta paingon
Nganong nagpatuta ka
Ni Bakunawa…?
Asa na, asa na
Damgo mong kalinaw
Nalunod na sa lim-aw
Ug dayong katunaw. . .!
Awit ni Periko: (Sta, Clara)
Ang sabi ng iba, okey si Haribon
Ang sabi ko naman, komporme sa ibon
May makinasudnong ibon
May tuta na ibon
Itong si Haribon
Iyang dila. . . balhiboon.
Bakunawa, maawa ka
Among Lumadnong mutya
Ayawg tukba
Si Haribon na lang maoy tunla
Bahala kag kanus-a nimo isuka!
[Sumpayan pa]
English translation:
Peace dream abandoned
They lanced their unisoned voices to the sky where thick
Dark clouds hovered frighteningly over the whole Island!
And by their fiery hearts bored a hole through the gloom
That hitherto veiled the glorious sheen of Justice and Peace.
Alternately, the winged animals of varicolored feathers
Dared ignite the day with their flaming songs fueled by
Their hearts’ extreme dismay over what have befallen to
Their hopes for reforms in their messy social context.
This prompt abandonment of Haribon from his pledges and
Proclaimed goal is so alien to what they’ve always expected:
That in the animal life world a just arrangement be set up
Where no one be privileged to grab wholesale Nature’s gifts.
Their disgruntlements bear very firm basis on the concrete
Circumstances and conditions which, by their verifiable
Factualness, can never be denied by the running dogs and
Serpents of Tres Sawahes, even with their elongated snouts.
The birdsong Siloy who was threatened with incarceration
For his constant and consistent rendering of freedom songs
Was the first to split his beak into protest outbursts by his
Daring yet lyrically figurative song in balitaw fashion:
“How tyrannical is this reptilian law decreed by Haribon!
We not only risk our tongues cut, but also our beaks pruned!
How else can we channel our dreams of liberation—the
Sacred message—timeless legacy of the gods and fairies?
“What would become of our noble quest long long nested
In the experience of warring against the tyrant reptiles?
Shall we not anymore whistle the balitaw aspirations of
Generations of adventures of the Siloy masses? What a pity!”
Soon, the sentiments of Siloy was seconded by Punay:
“True! True indeed—what Siloy expressed in his poesy!
Where else can you get such cruel chastisement as this—
Heartbeats, yet suppressed, still to be silenced eternally. . .?!”
All the while, hosts of Sea Gulls, Herons and Kingfishers
Were excitedly winging to and fro remote airlanes in the sky!
Exhibiting their merged flocks into one magnificent spectacle!
In harmony with their falsetto chirps resounded as chants–
“The bird! The Avian nation! Is now in fighting stance!
The bird! The Avian nation! Is now in fighting stance!”
Even the Pigeons, the Doves and the other low-flying Avians
Daringly demonstrated the swift flapping of their wings!
The hens were noisily clacking, roosters defiantly crowing,
As Pigeons fancifully chirped while winging in low flights!
Manatad exposed the harassments of the dogs and snakes
Who malevolently tried to scare and disperse the tiny birds.
They thrust themselves into the ranks of the tamsis and mayas
Assembled in the shades under the big lawaan and apitong trees.
But with the action and shrill trills of the Manatad en masse,
Who, swift as the gust of east wind, swiped low onto the wide
Empty spaces between the spreading branches and the ground
And drove away the serpents and the dogs in scampering haste.
Even the Owls and Hawks and Crows and other big-winged
Birds who are decidedly supporters and close allies of Haribon
Could not manifest their opposition to the big protest actions
That practically mobilized all the bird populace of Mindasilang.
And as valuable fruits of this memorable event,
A lot of artistic creations came into being, such as
These flicks-of-beak-and-tongue versified—
Stirrings of the soul in melodic phraseology:
Alimukon’s plaint: (tune: Guavas are Ripe’)
Are the guavas ripe?
The tamsi and maya asked.
Are the mangoes ripe?
The white doves also asked.
All the guavas are already ripe
All the mangoes are already ripe
All the duryans are likewise ripe
All the fruits of the trees are ripe
But you can not take a bite
You cannot taste any of them
They have all been taken away
By the greedy hawks and crows
Greedy hawks and crows of the West
Rock of Siloy (tune: Si Filemon si Filemon)
Bakunawa Bakunawa
Went a-fishing in the mountains
He’d got a big haul of catch
Tons and tons of gold ores and more
He carted them all away
All the way to his Empire
Mindasilang’s misery
Mindasilang’s misery
By the highway robbery
Punay Danza (tune: Sitsiritsit Alibangbang)
Sitsiritsit, da butterfly
Plenty of gold, etcetera
Who benefit da rich deposits
Alien plunderers and da local rich
Ayayayayay ayayayayay
Ayayayayay ayayay
How pitiful da Lumad Avians
Beggars in their rich forestlands
Duet: Punay & Siloy
Siloy: Dandansoy, Mindasilang of my heart!
Haribon has given you
To the monster in the West
Punay: Dandansoy, Pantaron of my dreams!
All the Lumad resources
By alien monsters ravished
Duet: Haribon, Haribon
Where are we going now?
Why have you become a puppy
Of Bakunawa..?
Where is it? . . . where is it?
Your dream of peace favorite
It has sunk in the lake
And totally dissolved!
Song of the Parrot (Sta., Clara)
Some others have it said, Haribon is alright
But this I have to say: ‘t depends what bird is he
There’s a nationalist bird
And there’s a puppet bird
This Haribon bird
His tongue has grown a lot of beard?
Bakunawa, have mercy please
Please devour not
Our Lumad pearl
Haribon … okay, you can swallow him.
You can throw him up if it serves you right!
[To be continued]
READ:
Seed of dreamt peace: Si Haribon ug si Bakunawa (Part 1)
Seed of dreamt peace: Si Haribon ug si Bakunawa (Part 2)
Seed of dreamt peace: Binhi sa damgong kalinaw (Part 3)
Seed of dreamt peace: Binhi sa damgong kalinaw (Part 4)
The Seed of Peace in Default (Part 5)
A Peace Dream Vanishing (Part 6)
Poetry: Damgong Kalinaw nga Nahanaw (Part 7)
