My nephew, having known me to be a published writer in the BISAYA magazine, asked me to write his own life story. I was amused, but thought it a quite worthwhile project because I have some knowledge about a certain phase of his life that could be an interesting subject for a short fiction. And so, why not, I told him. But he wanted it written in English. And I flatly said No!
It has to be in the hero’s own tongue! There’s no substitute for the Cebuano language as medium of the stories of Cebuano heroes. It is the language that shapes the particularities of the place and clime of the actions, that colorifies the scenes and makes manifest the temperaments of the characters in the uniqueness of its idioms.
How can you for instance, I passionately impressed on my nephew, faithfully celebrate that rare moment in your life story’s episode when fresh from a brawl among rascals in the marketplace of your town
“nagkapuliki kag wilik sa imong luha ug wakli sa mga pasangil
nga gipalantig sa ganghaan sa imong tanlag”
thrown by your own parents, siblings and cousins, and even your own dear dear “uyab” — all of them fully convinced that you were the one who started the trouble(?) And there was no way you can console yourself but the thought of your “matinaopon nga mga barkada” who did not forsake you “ug nakig-rak-en-rol sa imong mga kontra” until the entrance gates of death(?)
Is there a more picturesque way of putting this scene in words than via the very tongue of the protagonist himself? Such is the beautiful literary outburst asserted by the varied experiences of our heroes’ adventures and exploits in their own seasons in some corners in Mindanao.
Indeed, the reality of our own heroes’ experiences in dealing with life’s adversities and in their struggles against the forces that dehumanize their existence can only be brought to the magnificence of literary intensity via the sinewy texture of their own language. The life story of my nephew as a citified street fighter and the stories of the Lumad tribes in their day-to-day and face-to-face confrontation with militarization in their tribal home places must be told in their own language.
The legendary force with which the Talaingod Manobos have succeeded in repelling the plunderer’s might cannot but be retold in the vibrant tongue of their living heroes, speaking in a language that grows out of Mindanao’s cultural history—truly a splendid blend of Cebuano and Lumad ethnic voices—the Mindanao Binisaya..
Datu Guibang’s heroic contention with the plunderers of the Pantaron mountain resources must be retold across the historico-political landscape of Mindanao in Binisaya because it is the language that entwines the Lumad tongues into a common lingual bond or lingua franca. From the mountains down to the lowlands the Binisaya language flows in the same way the rivers and streams collect from all the tributary languages and dialects of the tribal communities, exhibiting its unique linguistic quality along time and the course of history—the turbulence of political struggles influencing its peculiar inflection, idioms and common vocabulary.
And because the upsurge of revolutionary struggle is as much a historical as a cultural reality in Mindanao, the assertive Binisaya cannot but be manifest in songs and in poetry as well as in the exquisite narratives of revolutionary fiction. Here are figurative image s sketched in song and in poetry –
Excerpts from:
DUGOS SA BUG-OS NGA PAKIGBISOG
by Roel Agustin
Gilatas ninyo ang mga tagaytay sa You have trekked on mountain pathways
Maguboy-uboy ug Pangapugan On top og Maguboy and Pangapugan
Dili kalikayan ug susama sa uban You cannot avoid just like the rest
Nadakin-as kamo sa liko-liko ug lapokong dalan, Your feet slipped on the muddy trail
Sa dan-ag sa nahimatngong diwa ug kaisog With the sheen of awareness and valour
Kamo mibangon ug sa paglakaw mipadayon You regained your foothold and walked on
Naligo sa busay sa Sayapu diin ang tubig Bathed on the Sayapu falls where the waters
Makahinlo sa mga kalag nga nahugawan Can cleanse the dirty soul
Ah! Kagaan sa pagbati sa nahinlong dughan! Ah! How lighthearted the clean breast renders!
Hinambin ang bag-ong kusog gikatkat ninyo With renewed strength you climb
Ang hataas ug liku-likong busay sa Bagangan The steep tortuous cliffs of Bangangan falls
Aron pu-poon sa pungkay ang matahom To pick some ilang-ilang blossoms
Nga mga bulak sa ilang-ilang At the zenith of the beautiful mount
Ug ihalad kini sa tiilan sa masakiton To lay them at the feet of the ailing
Nga inahang nasod, Mother land,
Diin ang bugtong tambal mao ang alimyon Whose sole remedy is the fragrance
Ug duga sa talagsaong bulak Of the rare flower’s juices
Ah! Katam-is sa dugos sa bug-os nga pakigbisog! Ah! How sweet the sap of determined struggle!
DUYAN by Dina Guerrero
Ang duyan diay The hammock
murag teorya is like a theory
ang kalig-on naa sa hugot its strength lies on how tightly
nga pagkahigot it is fastened
sa kanunay kinahanglan always it needs
ang maantigohong pagbalanse accurate balancing
aron dili ka mahagbong to avoid falling
ang duyan diay the hammock indeed
ay parang teorya is like a theory
matibay ngunit strong but
tandogon uyamot very tenuous
kinahanglan magbansay kanunay one needs constant practice
sa di pa maghimog inisyatiba before making initiatives
kon nahuptan nag husto once firmly grasped
dili ka na mahagbong you won’t fall.
Ang teorya ko My theory
mao ang akong duyan is my hammock
And this excerpt from the short story Ang Nasaag nga Aninipot, which metaphorized a Red fighter to a Firefly. As the central character in the allegorical story, Dilaab represents a red fighter who strayed from his group.
ANG NASAAG NGA ANINIPOT
by Agos Verdadero
Milupad pataas si Dilaab apan morag malangkat ang iyang mga pako ug morag mawad-an syag ginhawa ug panimuot. Maglisod na man gani sya’g tupong sa Binuwang, ang kinahabogan nga punoan sa lasang nga ginatroso aron himoong plywood. Mas paspas pa ang pagkahagbong niya apan napugngan gihapon niya ang pagkabangga sa morag nag-inagbayay nga mga sanga sa mga punoan ug ang pagkahagbong sa yuta.
Dihang luwas na, mibalhin-balhin siya sa mga lainlaing tanom: mga agutay, tagbak, agsam, baliw, bokawe, ug uban pa.
Nalipay siya kay anaa siya’y makit-an nga mga naga-amag sa yuta ug pagtuo niya nga mga kauban niya kini. Apan wala kini nagalihok, mga; dahon-dahon ug ugat-ugat ra diay. Nalimot na gyod siya nila, nagsalimuang na tingali siya, hunahuna niya.
Nabalaka na siya, kahilakon na siya. Dihang may misitsit niya. May nakit-an siyang morag butones nga naga-amag sa usa ka gabok nga sanga sa may yuta.
“Kinsa ka?! pangutana ni Dilaab samtang nagpaduol.
“Unsay kinsa ka?” tubag sa butones.
“Nge, libgos diay ka!”
“Unsay libgos?”
“Tanom nga makaon, daghan kon Agosto.”
“Na, ambot, basta naa ra ko diri nagpakabuhi.”
“Wala kay ngalan?”
“Unsay ngalan?”
“Tawag sa imo ba.”
“Aw, ginganlan ko kas-a sa usa ka mag-uuma nga nakakita nako, nalimot ko. Ang makaadto ra gyod sa lasang ang makaila nako.”
“Wow, di pa diay ka sikat! Pero mora na pod kag bitoon sa yuta, naga-amag.”
“Ay, sakto, amag-amag diay ang tawag sa ako!”
“Nagpaigo na lang ka diha sa yuta?”
“Naa koy gamit uy!”
“Ha, sa imong kagamay?”
“Magamay man, naay pulos. Ikaw, asa ka gikan? Nganong nag-inusara ka?”
“Moadto unta ko sa mga bitoon.”
“Hoy, di ka bitoon! Taga-diri ka, naa ang imong pulos diri. Pagkataas og garbo!”
“Abi nako sama ko nila kay naa koy kusog nga suga. Mao man gani nga Dilaab ang akong ngalan.”
“Ayaw padani sa ubang naggilakgilak o paghinobra sa imong kapasidad. Bisag makalupad ka, kinahanglang modapat ka sa yuta.”
“Mao ba? Ikaw, naa man gyod ka diha sa yuta, unsay imong kapuslanan?”
“Sama nimo, makahatag kog kahayag sa dulom.”
Sa dihang may nadunggan silang mga tunob. Naay mga tawo nga naka-bakpak. Nasayod silang, Oo, mga Pulang Hukbo kini! Gipunit sa usa si Amag-amag ug gibitay sa iyang bakpak.
“Mao ni ang akong sulting kapuslanan nako. Timailhanl ko sa mga gtawo sa paglakaw nila sa dulom aron di sila magkabulag-bulag ug mangasaag.”
“Ayoayo!”
“Ikaw sab!” balos ni Amag-amag hangtod nagkalayo ug daw gipapas na kini sa dulom.
Padayon sa paglupad si Dilaab hangtod naa siyay makit-ang pagkidlap-kidlap sa layo. Apan mora siyag mabuta sa mga lainlaing suga ug kolor niini. Kapatagan diay. Makadani tuod apan di mao ang iyang kalibotan.
Nalimot na siya nga mopahulay kay naa na pod siyay nakit-ang paspas ug hait nga pagkidlap-kidlap. Disco ball! Naa kini sa sentro sa baryo, gilingaw-lingaw ang mga batan-on.
Sa pikas bahin, anaa na sa punoan sa rambutan ang iyang mga kuyog nga aninipot, duol ra sa bentana sa payag nga ilang giadtoan. Giliyok-liyokan nila ang maong punoan apan hugot ang pahimangno nga dili uyog-uyogon ang mga bunga niini kay pagkaon sa katawhan.
Nalipay ang bata nga nagtan-aw nila, halos di na mamilok.
“Ma, kon tapokon diay ang mga gagmayng suga, makahatag diay og kahayag,” sulti sa bata sa iyang mama.
“Sakto anak. Kon mag-inusara, susama ra nga walay makit-an”.
Nakahilak nga gyod si Dilaab, namuypoy na siya, kahagbongon na siya. Nakit-an na lang niya ang iyang kaugalingon nga daw maohalok na sa usa ka lapok nga dalan.
Nabuhi na sab ang iyang paglaom dihang naay padulongay nga suga nga motagos-tagos sa mga tanom ug punoan. Apan dili tingog sa mga apako ang iyang madunggan. Makabungog ug nag-ungot nga paglatas sa ttrak sa logging nga gianggaan og Saddam kay gikan kuno sa Iraq, surplus nga sakyanang iggugubat. Suga niini ra diay ang iyang nakit-an. Mapisat siya!
Gikan sa kon asa, dunay miagak niya. Ang tulo ka aninipot! Nasubay ra gyod siya.
Nagpahipi sila sa mga pandong-pandong nga nagdungaw sa dalan ug ilang nasaksihan ang mga Lawaang iyang gitiman-an, nagpatong-patong sa maong trak nga daw mihiwa-hiwa ang mga ligid niini sa nagkamuritsing nga dalan.
Pagkalabay sa trak, gisaysay ni Dilaab ang iyang gibuhat. Usa kadakong pasaylo ang iyang nabungat. Sagdi lang, sulti nila, anaa kuno silang moabag niya.
Naabtan nilang anaa pa sa rambutan ang mga aninipot apan dakong pagmahay ni Dilaab kay. . .serado na ang bentana sa payag! Naghinulsol siya apan sa bata daw siya mangayog pasaylo, sulti sa namuno ug mga katigulangan. Gisusi nila ang iyang suga ug nasayrang kapalongon na kini. Ang makapabalik ra sa pagkidlap-kidlap niini mao ang pahiyom sa bata.
Mihangyo siya nga duolon ang seradong bentana, namasin nga ablihan kini sa bata. “Maluoy ka nako bata! Palihog!”
Dihang dunay nangayog katahoran gawas sa balay. Mga tawo, sila kadtong mga Pulang Hukbong naka-bakpak! Ug naa siyay naaninag. . .
“Amag-amag!” siyagit niya.
“Hoy Dilaab! Nakit-an na gyod diay nimo ang imong mga kauban.” nalipay nga balos ni Amag-amag.
“Nganong naa mo diri?”
“Paminaw ra sa mga kauban.”
Giablihan sa papa sa bata ang pultahan.
“Ug dayon mo mga Kas”
“Ayaw na lang Kas, salamat. Naa pa mi adtoan. Madayon ugma ang atong tigom Kas.”
“Tambong gyod mi sa akong asawa uy! Kinahanglan sulbaron nato ang problema sa dakong pagpang-logging diri.”
Nag-isig panamilit taudtaod ang mga kauban.
“Uy Dilaab, ari na mi, ayo-ayo sa inyong misyon!”
“Ikaw sab, daghang salamat!”
“Way sapayan!”
Milili ang bata sa gihang sa bentana ug nakit-an niya si Dilaab.
“Pa, naay nag-inusarang aninipot o!” sulti niini samtang giablihan ang bentana igo ra nga makit-an ang iyang dagway.
“Sagdi lang, tua man ang iyang mga kuyog, mobalik ra na siya.”
Miduol gamay si Dilaab sa bata. “Pasayloa ko!” sulti niya.
Gitan-aw siya sa bata. Dayon giserad-an niini ang bentana apan nagbilin kini og pahiyom.
Mikisikisi pabalik si Dilaab sa iyang mga kauban, giduyogan ang ilang pagkidlak-kidlap sa nagka awaaw nga kagabhion.
